Τα εθνικά σύμβολα φαντάζουν διαχρονικά ή τουλάχιστον αυτό επιδιώκει η κυριαρχία και ως ένα βαθμό το έχει καταφέρει. Όμως πόσο διαχρονικό σύμβολο είναι ο ήλιος της Βεργίνας; ∆εν θα εξετάσουμε τη μορφή του συμβόλου αλλά τη σημειολογική του αξία και τι παράγει αυτή, με αφετηρία την πολλοστή εμφάνισή του σε μια ανασκαφή ταφών στη Βεργίνα Ημαθίας το 1977. Οι τάφοι αυτοί αποδίδονται στη μακεδονική δυναστεία των Αργεαδών, και κατά τον M. Ανδρόνικο, αρχαιολόγο που διεύθυνε την ανασκαφή, ο ήλιος της Βεργίνας ήταν έμβλημα της εν λόγω δυναστείας. Έκτοτε, η συμβολική του αξία έχει φτάσει στο σημείο να τείνει να αναγνωρίζεται ως εθνόσημο. Ωστόσο, οι αλλεπάλληλες εμφανίσεις του ίδιου συμβόλου σε ευρήματα που αφορούν διαφορετικές περιοχές και διαφορετικές χρονικές περιόδους, ακόμα και προγενέστερων της εν λόγω μακεδονικής δυναστείας, αν μη τι άλλο συνηγορούν στην άποψη ότι ήλιος ίδιος με αυτόν της Βεργίνας ήταν ένα σύμβολο ευρέως χρησιμοποιούμενο στον αρχαίο κόσμο της βαλκανικής χερσονήσου και όχι μόνο40. Αυτό που εγείρει απορίες είναι γιατί η ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία, από το 197741 και έπειτα, το ταύτισε με τον οίκο των Αργεαδών και το αρχαίο μακεδονικό βασίλειο. Μια απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι εκείνη τη χρονιά βρέθηκε το εν λόγω σύμβολο σκαλισμένο πάνω σε βασιλικό τάφο. Παραμένουν όμως τα ερωτήματα: πρώτον, γιατί το αποκλειστικό δικαίωμα χρήσης και αναφοράς σε αυτό το σύμβολο να ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο σύγχρονο βαλκανικό κράτος; Σύμφωνα με τους ιστορικούς όλων των πολιτικών αποχρώσεων, ο μακεδονικός στρατός έφτασε μέχρι την Ινδία και οι Μακεδόνες στρατιώτες αναμείχθηκαν (όπως και ο ίδιος ο βασιλιάς τους ο Αλέξανδρος Γ ́ άλλωστε) με ντόπιους πληθυσμούς. Επομένως, γιατί το δικαίωμα της χρήσης και αναφοράς στο σύμβολο του ήλιου να μην το έχει και ο σημερινός Αφγανός ή Τουρκμένος, που δηλώνει Μακεδόνας, απόγονος κάποιου μακεδόνα στρατιώτη που τεκνοποίησε με μια κάτοικο της Βακτριανής; Δεύτερον, ποια θα είναι η θέση της ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας, και στη συνέχεια της ελληνικής αλλά και μακεδονικής πολιτικής ηγεσίας, αν αύριο ανακαλυφθεί το ίδιο σύμβολο στον τάφο του βασιλιά ή του πρίγκηπα της Ζαμούντα42; Μήπως οι δύο τάφοι θα αξιολογηθούν με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης για να βρούνε ποιος είναι ο πιο παλιός; Κι αν τελικά αποδειχθεί ότι αυτός στη Ζαμούντα είναι ο πιο παλιός, τότε ο ήλιος της Βεργίνας θα μετονομαστεί σε ήλιο της Ζαμούντα και θα κατέβει από όλα τα κτίρια στα οποία έχει αναρτηθεί και από τα έγγραφα στα οποία έχει τυπωθεί; Ή μήπως κάποιο κράτος έχει προλάβει και έχει κατοχυρώσει πρώτο το κοπιράιτ και θα ακολουθήσει τη νόμιμη διαδικασία, όπως στην περίπτωση της ελληνικής φέτας;
Όσο αστείο κι αν ακούγεται, η Ελλάδα έχει κατοχυρώσει από τις 3 Ιουλίου 1995 το σύμβολο του ήλιου της Βεργίνας στον παγκόσμιο οργανισμό διανοητικής ιδιοκτησίας (World Intellectual Property Organization)43. Oπότε όπως καταλαβαίνουμε, οποιοσδήποτε μη Έλληνας τολμήσει να το χρησιμοποιήσει44, θα έχει την τύχη που είχαν οι Δανοί παραγωγοί φέτας τον Οκτώβρη του 200245. Με την ίδια λογική άλλωστε θα μπορούσε και η Τουρκία να απαγορέψει σε όλους τους μη Τούρκους να φτιάχνουν μπακλαβά.
Ασφαλώς και όλοι αυτοί οι προβληματισμοί έχουν μικρή σημασία και δεν διατυπώνονται με όρους δικαιωματικής χρήσης του εν λόγω συμβόλου. Ακόμα και να είχε νομικά τη δυνατότητα να αναφερθεί σ’ αυτό ο Αφγανός ο Τουρκμένος ή ο Ζιμπαμπουανός εμάς δεν μας ενδιαφέρει. Οι παραπάνω προβληματισμοί αποτελούν μία απόπειρα αποδόμησης του συμβόλου και του μύθου που έχει κατασκευαστεί πάνω του. Αυτό που μας ενδιαφέρει και στο οποίο εκφράζουμε την αντίθεσή μας, επαφίεται στην ανάγκη της εξουσίας να εργαλειοποιήσει ένα σύμβολο και στην αναγνώριση διαφορετικών δικαιωμάτων στην αναφορικότητα. Έχει σημασία ότι το ελληνικό και το μακεδονικό κράτος ανταγωνίζονται για το δικαίωμα χρήσης του συγκεκριμένου συμβόλου και όχι για το δικαίωμα χρήσης του ονόματος «Αλέξανδρος»46 ή για το δικαίωμα αναφοράς σ’ έναν αναπτήρα. Η σημασία αυτή έγκειται στη σημειολογική αξία του αναπτήρα και σ’ αυτή του ήλιου της Βεργίνας ή του Αλέξανδρου Γ ́. Όπως και στο παράδειγμα του χαρτιού υγείας, ο αναπτήρας που υπολείπεται αναφορών σε φυλές, δεσμούς αίματος κτλ πολύ δύσκολα θα μπορέσει να αποτελέσει σημείο αναφοράς και αυτοπροσδιορισμού των ατόμων με όρους εθνικούς και να συσπειρώσει γύρω του ολόκληρες μάζες ανθρώπων με κριτήρια εθνικής συνείδησης. Εν ολίγοις, δεν θα μπορέσει εύκολα να γίνει η βάση πάνω στην οποία θα χτιστεί ο εθνικός μύθος ως σημειολογικό σύστημα.
Μετά την επανεμφάνιση του μακεδονικού ζητήματος τις τελευταίες δεκαετίες, οι εθνικισμοί των βαλκανικών κρατών επέκτειναν τη ρητορική τους και βρήκαν νέα εργαλεία συσπείρωσης των πληθυσμών με όρους εθνικούς. Μεταξύ των ονοματοδοτήσεων δρόμων, αεροδρομίων, λιμανιών και γεωγραφικών σημείων, η ανακάλυψη της χρυσής λάρνακας με τον ήλιο της Βεργίνας το 1977 ήρθε να δώσει επιπλέον τροφή στον ανταγωνισμό των βαλκανικών εθνικισμών για τη Μακεδονία.
40 Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς του Μ. Ανδρόνικου, ένας άλλος αρχαιολόγος που ασχολήθηκε με το αρχαίο μακεδονικό βασίλειο, ο Eugene N. Borza, υποστηρίζει ότι ο ήλιος της Βεργίνας χρησιμοποιήθηκε ευρέως στην αρχαία μακεδονική τέχνη, χωρίς να ταυτίζεται υποχρεωτικά με το βασιλικό οίκο. Ο δε John Paul Adams τονίζει την ευρεία χρήση του συμβόλου σε όλη την ελληνική τέχνη προγενέστερη και μεταγενέστερη. Επισημαίνει δε την αδυναμία απόδοσης του εν λόγω συμβόλου στον οίκο των Αργεαδών ή και γενικότερα στους αρχαίους μακεδόνες. Συγκεκριμένα, εκτός από τη χρήση του σε διακοσμήσεις αγγείων, ο ήλιος της Βεργίνας έχει βρεθεί πολύ πριν τη γέννηση του Φίλιππου Β ́ σε πανοπλίες και ασπίδες ελλήνων οπλιτών αλλά και σε νομίσματα. Επιστροφή
41 Ο ήλιος της Βεργίνας βρέθηκε σε μια χρυσή λάρνακα στον «Τάφο ΙΙ» της ανασκαφής της Βεργίνας, η οποία κατά τον Μ. Ανδρόνικο είναι αυτή που περιείχε τα οστά του Φίλιππου Β ́. Επιστροφή
42 Από την ταινία: «Ο Πρίγκηπας της Ζαμούντα» με πρωταγωνιστή τον Έντι Μέρφυ. Επιστροφή
43 http://www.wipo.int/ipdl/en/6ter, στο πεδίο “state” επιλέξτε “Greece” και πατώντας το κουμπί “search” θα προκύψουν τρεις σύνδεσμοι (Νο 3,4 και 5) που οδηγούν στα αντίστοιχα εμβλήματα. Για τη σχετική απόφαση του οργανισμού: http://www.wipo.int/ipdl/IPDL-IMAGES/SIXTERXML-IMAGES/pdf/en/e5682.pdf. Τονίζουμε ότι στο κείμενο της απόφασης η λέξη communicate = επικοινωνώ δεν σημαίνει απλά μεταδίδω μηνύματα αλλά περιλαμβάνει την αμφίδρομη διαδικασία της από κοινού κατανόησης ενός νοήματος. Επιστροφή
44 Το ίδιο προβλέπεται από τη νομοθεσία και για τις επιχειρήσεις ανεξαρτήτου έδρας που θα επιχειρήσουν να συμπεριλάβουν τον ήλιο της Βεργίνας ως μέρος του λογότυπού τους. Επιστροφή
45 Με τον κανονισμό (ΕΚ) 1829/2002 της Επιτροπής των ευρωπαϊκών κοινοτήτων, που τροποποιεί το παράρτημα του κανονισμού 1107/96 (ΕΚ) όσον αφορά την ονομασία «φέτα» (ΕΕ L 277, σ. 10), η ελληνική φέτα απέκτησε προστατευόμενη ονομασία προέλευσης (Π.Ο.Π.). Επιστροφή
46 Αν και μέχρι τώρα το συγκεκριμένο όνομα δεν αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα στους δύο εθνικισμούς, η αύξηση της συχνότητας ονοματοδοτήσεων αγοριών με το όνομα «Αλέξανδρος» στη Δημοκρατία της Μακεδονίας, έχει μια σαφή εθνικιστική χροιά. ∆εν θα εκπλαγούμε αν στο μέλλον το όνομα «Αλέξανδρος» ακολουθήσει την τύχη του ήλιου της Βεργίνας. Επιστροφή
Πολιτική δημοσίευσης σχολίων
Στόχος αυτού του ιστότοπου είναι να αποτελέσει πεδίο γόνιμων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από τις έννοιες του έθνους και του εθνικισμού. Είναι σημαντικό όσοι/όσες ενδιαφέρονται να συμμετέχουν στο διάλογο να το κάνουν με συγκροτημένες απόψεις που να αντιστοιχούν στις θεματικές ενότητες που δημιουργήθηκαν. Ως εκ τούτου δεν ανταποκρίνεται στους σκοπούς αυτού του ιστότοπου η δημοσίευση σχολίων εκτός της εκάστοτε θέματικής ή με υβριστικό περιεχόμενο. Λόγω του διεθνικού χαρακτήρα του εγχειρήματος, παρακαλούμε τα σχόλια να συνοδεύονται από αγγλική μετάφραση, αν είναι εφικτό. Μπορείτε να στέλνετε τα κείμενά σας με την μορφή σχολίων χρησιμοποιώντας την παρακάτω φόρμα.