Στην αυγή του 19ου αιώνα τα βαλκάνια αποτελούσαν στην πλειονότητά τους κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας1. Μιας πολυεθνικής και πολυπολιτισμικής αυτοκρατορίας στους κόλπους της οποίας κατοικούσαν πάνω από 30 εθνότητες ή εθνοτικές ομάδες, με πλούσια γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική διαφοροποίηση. Υπολογίζεται ότι μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, τα Βαλκάνια είχαν πολιτισμικά ή γλωσσικά εκτουρκιστεί σε ποσοστό που κυμαινόταν μέχρι και το πενήντα τοις εκατό σε μερικές περιοχές (κυρίως στις κεντρικές και στις ανατολικές περιοχές που γειτνίαζαν με την Κωνσταντινούπολη). Το ποσοστό αυτό όμως ποίκιλε, τόσο από επαρχία σε επαρχία, όσο και μέσα σε κάθε επαρχία, καθώς οι Τούρκοι κατοικούσαν κυρίως στις πόλεις. Ο σλαβικός χαρακτήρας των δυτικών εδαφών και ο λατινογενής των υπερδουνάβιων ανατολικών, είχε επιβεβαιωθεί. Ο ελληνισμός της νοτιότερης θαλάσσιας ζώνης δεν τέθηκε υπό αμφισβήτηση μέχρι τις αλβανικές επιδρομές2. Ωστόσο, οι νοτιότερες και ανατολικότερες περιοχές στην ενδοχώρα είχαν μετατραπεί σε ένα αμάλγαμα -ελληνικό, σλαβικό, βλάχικο, τουρκικό, αλβανικό- με ανθρώπους ακαθόριστης ταυτότητας και ρευστής συνείδησης.
Είχαν όλοι αυτοί οι λαοί επίγνωση της «εθνικής» τους υπόστασης τους τρεις με τέσσερις πρώτους αιώνες της οθωμανικής κατάκτησης; Φυσικά και όχι. Η έννοια του έθνους υπεισέρχεται στις ζωές των κατοίκων της χερσονήσου μόνο κατά τον 19ο αιώνα και φυσικά δεν παράγει τα ίδια οφέλη για όλους. Ποιοι είναι αυτοί που ωφελήθηκαν από την κατασκευή του εθνικού μύθου; Ποιοι πρωτοστάτησαν στην επαναστατική δραστηριότητα που οδήγησε στη δημιουργία εθνικών κρατών; Πως λειτούργησε η εθνική ιδεολογία σ’ όλη αυτή την περίοδο; Πως επέδρασε ο εθνικισμός στον αυξανόμενο κοινωνικό ανταγωνισμό και στη διάλυση των προκαπιταλιστικών δομών; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια.
Πιο συγκεκριμένα, θα επιχειρήσουμε μια συγκριτική μελέτη τριών εθνικών κρατών που σχηματίζονται την περίοδο αυτή, της Σερβίας, της Ελλάδας και της Βουλγαρίας3. Οι ομοιότητες που υπάρχουν δείχνουν ότι και στους τρεις εθνικισμούς, η τάξη των εμπόρων και οι εθνικές κοινότητες της διασποράς διαδραματίζουν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο κατά την επαναστατική περίοδο. Και στις τρεις περιπτώσεις η εθνική ανεξαρτησία δεν είναι αποτέλεσμα εγχώριων κινήσεων και πολιτικών, αλλά συναρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα συμφέροντα και τους ανταγωνισμούς των Μεγάλων ∆υνάμεων4. ∆εν είναι τυχαίο ότι και στις τρεις χώρες το πολιτικό σύστημα που εγκαθιδρύεται είναι κατ’ όνομα φιλελεύθερο, ενώ στην ουσία εξυπηρετεί τα ολιγαρχικά συμφέροντα των ελίτ που μορφοποιούνται την περίοδο των επαναστάσεων. Τέλος, η εθνικιστική ιδεολογία αποτελεί το μέσο για την κινητοποίηση των λαϊκών μαζών της Σερβίας, της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, όχι προς όφελός τους, αλλά για την προστασία της θέσης και της εξουσίας των αντίστοιχων ελίτ. Θα ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας από την περιγραφή του πλαισίου στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα παραπάνω.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν ένα τυπικό εθνικό κράτος. Είναι αλήθεια ότι οι ιδρυτές του οθωμανικού κράτους και της δυναστείας ήταν τουρκικής καταγωγής, αλλά με τις κατακτήσεις το οθωμανικό κράτος περιέκλεισε τελικά ένα μεγάλο αριθμό λαών που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και πίστευαν σε διαφορετικές θρησκείες. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της, η οθωμανική άρχουσα τάξη ήταν εξαιρετικά ανοιχτή στις διάφορες εθνοτικές ομάδες. Στην πραγματικότητα η οθωμανική κυβέρνηση συνεισέφερε στην επιβίωση των ομάδων αυτών μέσω του μη εθνοτικού χαρακτήρα της ελίτ της5. Πολλοί αξιωματούχοι ήταν βέβαια μουσουλμάνοι αλλά αυτό αποτελούσε απλώς ένα προσόν για το αξίωμα. Η αλλαξοπιστία ήταν ένας μηχανισμός κοινωνικής ανέλιξης ή και διατήρησης της κυριότητας της γης και διαφόρων προνομίων από τις τοπικές αριστοκρατίες.
Οι μετακινήσεις των πληθυσμών, στα όρια της οθωμανικής επικράτειας αλλά και στα γειτονικά αυστροουγγρικά εδάφη6, είχαν ως αποτέλεσμα τη διαρκή μεταβολή του εθνολογικού μωσαϊκού των Βαλκανίων. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στα βουνά. Εκεί δεν υφίσταντο στην πραγματικότητα έλεγχο και διατήρησαν ημι-νομαδικές μορφές οργάνωσης στα πλαίσια της κτηνοτροφικής οικονομίας ή της οικονομίας της αυτάρκειας και της κοινοτικής οργάνωσης. Στη Σερβία, η οργάνωση σε ζάντρουγκες7 είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός παραδοσιακού πατριαρχικού συστήματος. Η ζάντρουγκα ήταν ιδανική για μια οικονομία στην οποία η αγορά και το χρήμα δεν είχαν κεντρική σημασία. Η ανάπτυξη των μεταφορών, η αύξηση των συναλλαγών και ο εκχρηματισμός της οικονομίας, οδήγησαν σταδιακά στην εξαφάνισή της κατά τον 19ο αιώνα. Η δημιουργία φατριών και το σύστημα πολιτικής και οικονομικής πατρωνίας που την ακολούθησε ήταν η αντίστοιχη τακτική στον ελλαδικό χώρο.
Επομένως, το οθωμανικό σύστημα δεν είχε επιβάλλει ούτε την πολιτική ενσωμάτωση, ούτε μια καινούργια κουλτούρα. Η ανάπτυξη της υπαίθρου είχε μεν εμποδιστεί, αλλά επιβίωνε διατηρώντας τις παλιές της αξίες. Ο ατομισμός ήταν απών. Βασικό στοιχείο της κοινοτικής οργάνωσης αποτελούσαν ακόμη οι προύχοντες, που ήταν οι μεσάζοντες ανάμεσα στην οθωμανική διοίκηση και στο λαό.
Η εμφάνιση της εθνικής χειραφέτησης στις αρχές του 19ου αιώνα συνδέεται και με την κατάρρευση του παραδοσιακού οθωμανικού οικοδομήματος στα τέλη του 18ου αιώνα. Η αντικατάσταση των τιμαρίων8 από τα τσιφλίκια και η γενικότερη μεταβολή της οικονομικής και κοινωνικής δομής της αυτοκρατορίας αντικατοπτρίζει αφενός την παρακμή της κεντρικής διοίκησης, που συνοδεύεται από την εκμίσθωση των φόρων και των κρατικών υπηρεσιών, και αφετέρου τις νέες συνθήκες που δημιούργησε στη διεθνή οικονομία το καπιταλιστικό σύστημα. Η ανάγκη της διεθνούς αγοράς για πρώτες ύλες και είδη πρώτης ανάγκης μεγάλωσε το ενδιαφέρον των μεγάλων γαιοκτημόνων για την αγροτική παραγωγή. Έτσι παντού παρατηρείται εντατικοποίηση στην εκμετάλλευση της γης και, όπου οι πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες το επιτρέπουν, ενίσχυση της μεγάλης γαιοκτησίας. Η νέα αυτή μορφή γαιοκτησίας (τσιφλίκια) επεκτάθηκε σημαντικά και απορρόφησε βαθμιαία τις ανεξάρτητες μικρές ιδιοκτησίες των ραγιάδων. Τα τσιφλίκια οδήγησαν τους αγρότες σε ένα καθεστώς μερικής δουλοπαροικίας9. Οι χριστιανοί χωρικοί έγιναν δούλοι και δεν είχαν πια την προστασία των τοπικών οθωμανικών αρχών απέναντι στις αυθαιρεσίες του κυρίου τους. Το νέο καθεστώς γης συμβάδιζε με τη μεγαλύτερη τοπική αυτονομία στις περιφέρειες και με την ανάπτυξη της χριστιανικής αστικής τάξης. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι προύχοντες της υπαίθρου ήταν παραγωγοί αλλά και φοροεισπράκτορες στο εσωτερικό της κοινότητας, έμποροι αγροτικών προϊόντων, μαγαζάτορες και τοκογλύφοι. Αυτοί, μαζί με τους ανερχόμενους εμπόρους και αστούς, θα είναι οι πρωταγωνιστές των επαναστάσεων που ακολουθούν.
1 Το υπόλοιπο τμήμα ήταν κομμάτι της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, η οποία περιελάβανε: 51.000.000 κατοίκους (στις αρχές του 20ου αιώνα), δύο κράτη, δέκα «ιστορικά» έθνη και περισσότερες από είκοσι εθνοτικές ομάδες (Mazower, 2004). Επιστροφή
2 Οι επιδρομές αυτές έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και ιδίως μεταξύ του 13ου και 16ου αιώνα. Συνεχίστηκαν και κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Επιστροφή
3 Οι περιπτώσεις της Ρουμανίας και της Αλβανίας δε θα μας απασχολήσουν. Επιστροφή
4 Χωρίς την ουσιαστική διπλωματική αλλά και στρατιωτική παρέμβαση των Μεγάλων ∆υνάμεων (Μεγ. Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία) σίγουρα η 15η Φεβρουαρίου στη Σερβία και η 25η Μαρτίου στην Ελλάδα δεν θα αποτελούσαν εθνικές εορτές και αργίες. Επιστροφή
5 Τα πρώτα 170 χρόνια από τους 50 μεγάλους βεζίρηδες μόνο 5 ήταν Τούρκοι, 11 εξισλαμισμένοι Αλβανοί, 11 Νοτιοσλάβοι και 6 Έλληνες (Νυσταζοπούλου – Πελεκίδου, 1987). Επιστροφή
6 Είτε λόγω της εποικιστικής πολιτικής της Πύλης (που συνεπάγεται τη μεταφορά τουρκικών πληθυσμών από τα «χαμένα» εδάφη του Καυκάσου και της Κριμαίας), είτε λόγω εμπορικών ή οικονομικών συμφερόντων, είτε τέλος ως αποτέλεσμα κάποιας αποτυχημένης τοπικής εξέγερσης (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Μεγάλη Έξοδος των Σέρβων το 1690 προς την Ουγγαρία). Επιστροφή
7 Ζάντρουγκα: Μια ευρεία οικογένεια, που αποτελείται από δύο ή παραπάνω βιολογικές οικογένειες, κατέχει γη, ζώα και εργαλεία από κοινού, και τα μέλη της μοιράζονται τους ίδιους πόρους. Επιστροφή
8 Έκταση γης που δινόταν σε αξιωματούχους ή σε επικεφαλής στρατιωτικών μονάδων της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε αντάλλαγμα παροχής στρατιωτικών υπηρεσιών. Επιστροφή
9 Το τσιφλίκι ενώ παράγει για την αγορά, οι σχέσεις στο εσωτερικό του είναι μάλλον φεουδαρχικού τύπου. Επιστροφή
[wptabposts mode=”horizontal” effect=”fade” number=”5″ cat=”265495″]
Πολιτική δημοσίευσης σχολίων
Στόχος αυτού του ιστότοπου είναι να αποτελέσει πεδίο γόνιμων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από τις έννοιες του έθνους και του εθνικισμού. Είναι σημαντικό όσοι/όσες ενδιαφέρονται να συμμετέχουν στο διάλογο να το κάνουν με συγκροτημένες απόψεις που να αντιστοιχούν στις θεματικές ενότητες που δημιουργήθηκαν. Ως εκ τούτου δεν ανταποκρίνεται στους σκοπούς αυτού του ιστότοπου η δημοσίευση σχολίων εκτός της εκάστοτε θέματικής ή με υβριστικό περιεχόμενο. Λόγω του διεθνικού χαρακτήρα του εγχειρήματος, παρακαλούμε τα σχόλια να συνοδεύονται από αγγλική μετάφραση, αν είναι εφικτό. Μπορείτε να στέλνετε τα κείμενά σας με την μορφή σχολίων χρησιμοποιώντας την παρακάτω φόρμα.