Οι «Γεμιτζήδες» (Βαρκάρηδες)65 είναι ένα ενδιαφέρον και όχι τόσο ασήμαντο κομμάτι του απελευθερωτικού αγώνα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στις αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν μια ομάδα νεαρών αναρχικών σλαβικής καταγωγής η οποία τον Απρίλη του 1903 στη Θεσσαλονίκη μέσα σε τέσσερις μέρες πραγματοποίησε σειρά επιθέσεων σε ιδιοκτησίες ευρωπαϊκών και οθωμανικών καπιταλιστικών συμφερόντων. Ο στόχος τους ήταν μέσα από τις επιθέσεις αυτές να περάσουν ένα ξεκάθαρο μήνυμα στους Ευρωπαίους καπιταλιστές και στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ότι δεν μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους στην περιοχή της Μακεδονίας ανενόχλητοι, αγνοώντας την καταπίεση που δέχονταν οι πληθυσμοί από την οθωμανική κυριαρχία.
Η δράση τους, από τις 28 Απριλίου μέχρι την 1η Μαΐου του 1903 περιελάμβανε διάφορες επιθέσεις: την ανατίναξη των γαλλικών συμφερόντων πλοίου «Γουανταλκιβίρ» κατά την αναχώρησή του από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, την ανατίναξη του κτιρίου της οθωμανικής τράπεζας, την ανατίναξη του κεντρικού αγωγού αερίου, διάφορες εκρήξεις σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης, δυο συμπλοκές με στρατιώτες του οθωμανικού στρατού και ένα αποτυχημένο εγχείρημα δολοφονίας του Οθωμανού δημάρχου της πόλης. Κατά τη διάρκεια αυτών των ενεργειών έξι από τους Γεμιτζήδες σκοτώθηκαν και τέσσερις συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν.
Όσον αφορά τη δράση των Γεμιτζήδων, είναι σημαντικό να τονίσουμε δύο σημεία. Το πρώτο είναι η συνειδητή πρόθεση της ομάδας να αποφύγει τον τραυματισμό ανθρώπων κατά τις επιθέσεις και έτσι, αυτές να λάβουν ξεκάθαρα το χαρακτήρα της εναντίωσης στο ευρωπαϊκό κεφάλαιο και στην οθωμανική κυβέρνηση. Το πλοίο «Γκουανταλκιβίρ» εσκεμμένα αχρηστεύθηκε κοντά στο λιμάνι και όχι στα ανοιχτά, ώστε να καταστεί δυνατή η διάσωση των επιβατών. Ομοίως, πέντε λεπτά πριν την ανατίναξη της οθωμανικής τράπεζας, ο Yordanov που είχε αναλάβει να φέρει σε πέρας την επίθεση, έτρεξε μέσα στην τράπεζα να ειδοποιήσει το διευθυντή και την οικογένειά του να εγκαταλείψουν το κτίριο. Παρ’ όλα αυτά οφείλουμε να αναφέρουμε επίσης ότι εξαιτίας των τετραήμερων επιθέσεων στη Θεσσαλονίκη, πολλοί αθώοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από την γενικά «αυθόρμητη» εκδίκηση του τούρκικου όχλου (με τη βοήθεια και κάποιων Ελλήνων) κατά των σλάβων, στους δρόμους της Θεσσαλονίκης: σύμφωνα με τις οθωμανικές αρχές, 35 άτομα σκοτώθηκαν, και κατά τις αναφορές της ΕΜΕΟ ο αριθμός κυμαίνεται μεταξύ των 200 και 30066. Πολλά άτομα συνελήφθησαν επίσης, εκ των οποίων 29 φυλακίστηκαν χωρίς να έχουν καμία σχέση με τους Γεμιτζήδες.
Το δεύτερο είναι οι πολιτικές απόψεις των Γεμιτζήδων. Αν και δεν υπάρχουν άμεσες πηγές, το πρόγραμμα της Μακεδονικής Μυστικής Επαναστατικής Επιτροπής (Macedonian Secret Revolutionary Committee, MSRC) μας δίνει μια πιθανή εικόνα. Η Μακεδονική Μυστική Επαναστατική Επιτροπή ιδρύθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας το 1897 και αποτέλεσε μια κλειστή αναρχική αδελφότητα που αποτελούνταν από Βούλγαρους και Μακεδόνες αναρχικούς. Αμέσως μετά την ίδρυσή της, τα μέλη της επέστρεψαν στα βαλκάνια και ασχολήθηκαν με τη διάδοση αναρχικών ιδεών κυρίως ανάμεσα σε νέους. Οι «Γεμιτζήδες» υπήρξαν αποτέλεσμα αυτής της κίνησης και ενώ ήταν αυτόνομοι στη δράση τους, συνεργάστηκαν στενά και υποστήριζαν τις πολιτικές αντιλήψεις της πρώην Μακεδονικής Μυστικής Επαναστατικής Επιτροπής που εν τω μεταξύ είχε διαλυθεί.
Όσον αφορά τη Μακεδονία, το πρόγραμμα της Μακεδονικής Μυστικής Επαναστατικής Επιτροπής υποστήριζε την ανεξαρτησία της περιοχής της Μακεδονίας από την οθωμανική κυριαρχία παράλληλα με το δικαίωμα της ελεύθερης αυτοδιοίκησης του πληθυσμού της. Η Επιτροπή έδινε έμφαση στην άρνησή της να υποστηρίξει μια εθνότητα έναντι άλλων. Στο ερώτημα αν μετά την απελευθέρωση από την οθωμανική κυριαρχία, η Μακεδονία θα έπρεπε να είναι ξεχωριστή πολιτική μονάδα ή να ενωθεί με κάποια από τις γειτονικές χώρες, προέτασσε την άποψη ότι θα έπρεπε η απάντηση να δοθεί από τον ίδιο τον πληθυσμό της περιοχής – χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις – μετά τον νικηφόρο αγώνα67. Όπως
ήδη αναφέρθηκε, είναι πιθανό ότι λόγω της στενής συνεργασίας και των κοινών πολιτικών απόψεων των Γεμιτζήδων με την Επιτροπή, την ίδια άποψη μοιράζονταν και οι Γεμιτζήδες.
Ποια είναι όμως η αντιμετώπιση των Γεμιτζήδων από την ιστοριογραφία του κράτους της Δημοκρατίας της Μακεδονίας; Όλως παραδόξως, οι Γεμιτζήδες και η δράση τους στη Θεσσαλονίκη παρουσιάζονται με ένα θετικό πρόσημο. Ξεκινώντας, αυτό προκαλεί έκπληξη γιατί η ομάδα διέθετε έναν αναρχικό προσανατολισμό στις απόψεις της και ούτε κατά το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού πριν το 1990, ούτε τώρα ο κυρίαρχος λόγος δεν αποδέχεται την αναρχική ιδεολογία. Επίσης, όπως ήδη έχει αναφερθεί, αθώοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους ως αντίποινα στις ενέργειες των Γεμιτζήδων, πράγμα που και οι ίδιοι γνώριζαν ότι ήταν πιθανό, γεγονός που δεν αποτελεί στοιχείο για τη μετέπειτα επιβράβευσή τους από την κυρίαρχη ιστοριογραφία. Τέλος, οι επιθέσεις των Γεμιτζήδων είχαν αρνητικές συνέπειες στα σχέδια που είχε η ΕΜΕΟ για την εξέγερση του Ίλιντεν τον Αύγουστο του 1903. Χειρότερη από αυτές ήταν η απώλεια του Ντέλτσεφ, μιας από τις μεγαλύτερες φιγούρες της ΕΜΕΟ, που σκοτώθηκε μόλις τρεις μέρες μετά τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης, ως αποτέλεσμα της αυξημένης δραστηριότητας του οθωμανικού στρατού που αναπτύχθηκε στην περιοχή μετά τις επιθέσεις.
Όσον αφορά τη σχεδιαζόμενη εξέγερση της ΕΜΕΟ, καλό θα ήταν να αναφέρουμε επίσης ότι οι Γεμιτζήδες, καθώς επιθυμούσαν να διατηρήσουν την αυτονομία τους ως ομάδα, αρνήθηκαν να συντονίσουν τις επιθέσεις τους με τα σχέδια της ΕΜΕΟ και να περιμένουν τρεις περίπου μήνες. Έτσι λοιπόν το ερώτημα που τίθεται είναι: γιατί η επίσημη ιστοριογραφία του κράτους της Δημοκρατίας της Μακεδονίας σηματοδοτεί θετικά τους Γεμιτζήδες ακόμη και αν ήταν αναρχικοί, ακόμη κι αν οι πράξεις τους οδήγησαν στα αναμενόμενα αντίποινα και ακόμη κι αν οι ενέργειές τους είχαν αρνητικό αντίκτυπο στα σχέδια που έκανε η ΕΜΕΟ για την εξέγερση του Ίλιντεν; Ο λόγος προφανώς βρίσκεται στη θεώρηση της κυρίαρχης ιστοριογραφίας ότι όποιος/α είναι «δικός/η μας» και έχει κάνει κάτι για την απελευθέρωσή «μας» από τους «άλλους», μόνο θετικά μπορεί να σηματοδοτηθεί, άσχετα ποιο ήταν αυτό το άτομο, ποιες οι συνέπειες των ενεργειών του, ποιες οι σχέσεις του με το πολιτικό του περιβάλλον κλπ. Σχετικά με την κατασκευή και διατήρηση της θετικής εικόνας των Γεμιτζήδων καλό θα ήταν να τονίσουμε ότι αν και συχνά στη Δημοκρατία της Μακεδονίας αναφέρεται ότι οι συγκεκριμένοι ήταν αναρχικοί, πρωτίστως προβάλλονται ως αγωνιστές για την εθνική ανεξαρτησία.
Όποια και να είναι η εικόνα για τους Γεμιτζήδες από την ιστοριογραφία του κράτους της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, υπάρχουν δυο σημεία που μιλούν θετικά γι’ αυτούς, χωρίς αντιφάσεις. Το πρώτο είναι η προσπάθεια αποφυγής ανθρώπινων θυμάτων κατά τις επιθέσεις τους. Το μέγεθος της σημασίας αυτού μπορεί να γίνει αντιληπτό αν συγκρίνουμε τις εν λόγω επιθέσεις με τις περίφημες «δολοφονίες με τους γάιδαρους» που οργανώθηκαν από τη δεξιά πτέρυγα της ΕΜΕΟ το 1911-1912. Οι δεξιόφρονες «μαχητές για την ελευθερία», θεωρώντας εχθρούς όλους τους Τούρκους, ένοπλους και άμαχους, φτωχούς και πλούσιους, σε ορισμένες περιπτώσεις τοποθετούσαν μεταξύ πωλούμενων προϊόντων εκρηκτικά πάνω σε γαϊδούρια, τα οποία και ανατίναζαν στην αγορά, όταν συγκεντρώνονταν γύρω τους τούρκοι που είχαν προσελκυσθεί από τις χαμηλές τιμές. Τέτοιες ενέργειες ήταν εντελώς εκτός πραγματικότητας για τους Γεμιτζήδες. Ακόμα και ο διευθυντής της οθωμανικής τράπεζας της Θεσσαλονίκης γλίτωσε τη ζωή του.
Δεύτερον, έχοντας στο μυαλό τους ότι η περιοχή της Μακεδονίας κατοικούνταν από διαφορετικές εθνότητες και θρησκευτικές ομάδες, οι αναρχικοί και ανάμεσά τους οι Γεμιτζήδες, προέταξαν το δικαίωμα των κατοίκων, ασχέτως θρησκείας και εθνικότητας, να αποφασίσουν το μέλλον της περιοχής στην οποία ζούσαν. Αντί να επιδίδονται σε μια αιματοχυσία μεταξύ των ανθρώπων σχετικά με το τίνος είναι η Μακεδονία επιθυμούσαν μετά την απελευθέρωση, την ειρηνική επίλυση των οποιωνδήποτε διαφωνιών μεταξύ των κατοίκων. Από αυτή τη σκοπιά οι βομβιστές Γεμιτζήδες επιδεικνύουν ένα πιο ελευθεριακό πολιτικό προφίλ αν το συγκρίνουμε με τις εθνικιστικές ενέργειες που έχουν γίνει από την πλειοψηφία των ανθρώπων που ζουν σε ολόκληρη την περιοχή της Μακεδονίας εδώ και έναν αιώνα, αλλά και σήμερα.
65 Το όνομα επιλέχθηκε από τους Γεμιτζήδες με σκοπό να επιδειχθεί η επιλογή τους να αφήσουν πίσω την παλιά ζωή τους και ως βάρκα να σαλπάρουν σε ταραχώδη νερά, και αν αποδειχθεί αποτυχία, θα τσακιστεί πάνω στα βράχια. Христо Силянов „Освободителнит борби на Македония“, “Наука и Изкуство”, София, 1983, I, 247, http://www.promacedonia.org/obm1/5_5.html . Επιστροφή
66 Силянов, op. cit, I, 259. Επιστροφή
67 Βλ. „Програма на Македонскиот таен револуционерен комитет“ in Данчо Зографски „За работничкото движење во Македонија до Балканската војна“, Институт за национална историја на македонскиот народ, Скопје, 1950, 136 стр. Επιστροφή
Πολιτική δημοσίευσης σχολίων
Στόχος αυτού του ιστότοπου είναι να αποτελέσει πεδίο γόνιμων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από τις έννοιες του έθνους και του εθνικισμού. Είναι σημαντικό όσοι/όσες ενδιαφέρονται να συμμετέχουν στο διάλογο να το κάνουν με συγκροτημένες απόψεις που να αντιστοιχούν στις θεματικές ενότητες που δημιουργήθηκαν. Ως εκ τούτου δεν ανταποκρίνεται στους σκοπούς αυτού του ιστότοπου η δημοσίευση σχολίων εκτός της εκάστοτε θέματικής ή με υβριστικό περιεχόμενο. Λόγω του διεθνικού χαρακτήρα του εγχειρήματος, παρακαλούμε τα σχόλια να συνοδεύονται από αγγλική μετάφραση, αν είναι εφικτό. Μπορείτε να στέλνετε τα κείμενά σας με την μορφή σχολίων χρησιμοποιώντας την παρακάτω φόρμα.